Lei Rai Tranzitoriu

21 Abril 2010

Ba informasaun tan kona-ba asuntu rai bele asesu ami-nia pajina web:

Sé mak sei hetan rai liu husi esbosu Lei ba Rai tranzitoriú? (Ingles) – Fó informasaun kona-ba sé mak atu hetan rai liu husi Lei ba Rai, mudansa importante desde esbosu lei uluk sai, no problema sira.

Kompensasaun Rai (Ingles) – Explika prosesu kompensasaun (ganti rugi) iha esbosu Lei ba Rai no esbosu Lei Expropriasaun. Mós explika La’o Hamutuk nia preokupasaun ho esbosu Lei ba Fundu Finanseira Imobiliariu.

Kodigu Sivil (Ingles/Tetum)

Wainhira mak Justu Estadu foti Rai Privadu? (mos Ingles) – Iha analize kona-ba esbosu Lei expropriasaun, lei ne’e permite Estadu atu foti rai ba uju publiku, mós ba kompania privadu atu uja ho limitasaun oituan de’it.

Planu Estratejiku Dezenvolvimentu RDTL 2011-2030 (mos Ingles) – Seksaun Ameasa Direitu ba Rai esplora governu nia planu atu foti rai liu hektare 22,000, rai ne’ebé ema barak uja ba sira nia nesesidade sira lor-loron.

Buletin La’o Hamutuk Fevereiru 2010 (mos Ingles) – Ho artigu Justisa Rai iha Timor-Leste, Lei ba Rai Tranzitoriú no Konsultasaun Publiku kona-ba Lei ba Rai.

Prosesu Kona-ba Rai iha Timor-Leste (mos Ingles) – Ne’e fo sumariu ba prosesu ne’ebe liga ho rai ne’ebé akontese agora dadaun. Inklui dokumentu-sira, komentariu no analize husi parte diferente.

Surat Popular Esbosu Lei ba Rai, Outubru 2010

Fahe Sertifikadu Efeitu Registu Bele Resolve Problema Rai?, Dezembru 2011

Prezidente Veto Lei Rai Tolu, Marsu 2012

Atualizasaun prosesu pakote Lei ba Rai iha Timor-Leste, Outubru 2017

Conteudu

Iha loron 10 fulan Marsu Konsellu Ministru aprova tiha ona esbosu Lei ba Rai ida ne’ebé oras ne’e iha ona Parlamentu. Esbosu Lei ba Rai ne’e sei aplika ba iha periudu tranzitoriu temporariu ida, ho objetivu atu rezolve konfuzaun ne’ebé durante ne’e iha kona-ba nain ba rai. Iha ne’ebá mak sei deside sé-mak sai nain no sé-mak laos nain ba rai, no sé-mak iha direitu atu hetan kompensasaun. Ne’e mak faze importante ida iha dezenvolvimentu sistema foun kona-ba rai. Karik lei ne’e bele hamenus konflitu ne’ebé mosu tanba rai liu husi esplikasaun klaru kona-ba sé-mak nain ba rai ida. Iha Lei neba mós sei bele hamosu problema foun fali wainhira povu la komprende lei ne’e ka wainhira sira sente lakon sira nia rai ho la justu. Direitu klaru kona-ba rai mós sei lori desafiu foun sira: valor rai nian sa’e, interese nomós kompetisaun ba rai sa’e, no hasa’e asesu ba kreditu ne’ebé uja rai sai garante se ema la bele selu fali kreditu. To’o agora governu ladun halo planu sistematiku ida ne’ebé atu identifika sistema uma foun saida, mediasaun no nesidade seluk ne’ebé tenki iha nia fatin wainhira governu implementa Lei ba Rai ne’e. Povu Timor-Leste mos presiza iha asesu ba informasaun no konsellu ne’ebé independente, edukasaun kona-ba finansial no ajuda legal hodi buka dalan ba asuntu sira ne’ebé mosu husi mudansa sira iha merkadu rai nian.

Maski governu nia prosesu konsultasaun publika kona-ba Lei ba Rai nian klean liu duke lei sira seluk, povu barak seidauk konpriende kona-ba lei ne’e ka ninia impaktu sira. Ministeriu balu no grupu sosiedade sivil uitoan deit mak konpriende oinsa lei ba rai ne’e sei afeta ba sira nia servisu.

Atu hatene liu kona-ba asuntu rai nian lee LH nia Buletin Fevereiru 2010 (iha mós Inglés) ho artigu sira Lei ba Rai Tranzisional, Justisa ba Rai iha Timor Leste no Konsultasaun Publiku kona-ba Lei ba Rai.

Ba dokumentus historia molok haree iha ami nia pajina web Prosesu Rai iha Timor Leste.

Esbosu Lei ba Rai ne’e hateten prosesu atu hetan konkordansia kona-ba sé-mak iha direitu atu hetan konpensasaun. Fundu Finanseira Imobiliariu (Port.) hafoin sei selu osan bazeia ba Tabela Ofisial Valor Rai nian ( tabela seidauk iha). Proposta Fundu Finaseiru Imobiliariu ne’e hakat liu tiha ninia funsaun. Proposta ne’e kria fundu ho limitasaun uitoan deit entaun fundu ne’e bele uza ba buat barak hanesan treinamentu ba funsionariu sira too ba iha uma publika. Ne’e mós mak sei sai baze ba osan ne’ebé atu selu wainhira Estadu halo expropriasaun ba rai. Tau hamutuk konpensasaun ho funsaun extra sira ne’e hatun transparensia, hasa’e oportunidade ba korupsaun no hamenus responsabilidade ba ministeriu sira ne’ebé iha responsabilidade ba servisu hanesan ne’e. Ne’e sei enkoraja ema atu “naok” osan husi fundu kompensasaun hanesan akontese iha nasaun barak.

Esbosu Lei ba Expropriasaun deside iha kondisaun saida mak Estadu bele foti povu sira nia rai hodi uza ba “benefisiu publiku”. Exproprisaun presija halo iha kazu espesifiku balu hanesan atu hari portu ka infrastutura seluk wainhira laiha tan fatin alternativa seluk. Ne’e presiza prosesu ida ne’ebé forte dunik no transparente atu hases husi uza sala hanesan ema koruptu ne’ebe expropria rai hodi fo ba interese privadu sira. Lei ida kona-ba Expropriasaun tenki oferese dalan alternativa ba Estadu atu prevene foti rai. Iha esbosu lei ne’e nia laran orsamentu ketak-Fundu Finanseiru Imobiliariu sei selu ba iha konpensasaun ka kustus atu muda ema.

Maibe tuir esbosu lei expropriasaun, osan atu selu ba kustu hodi prevene expropriasaun – hanesan halo dalan haleu suku ida, laos liu husi nia klaran – nafatin mai husi orsamentu sira ministeriu nian. Ne’e la fo korajem ba sira ne’ebé halo planeamentu ba projektu atu prevene foti rai povu nian, maski iha situasaun ida ne’ebe mak opsaun ne’ebé baratu liu.

Iha ona mudansa barak durante prosesu halo esbosu Lei ba Rai. Konsellu Ministru aprova tiha ona esbosu Lei ba Rai Tranzitoriu ho esbosu lei parlamentar kona-ba Fundu Finanseiru Imobiliariu no Lei Expropriasaun (haree iha kuadru). Lei rua ne’e seidauk halo konsultasaun publiku. Parlamentu haruka ona lei tolu ne’e ba iha Komisaun A atu revista, antes sira atu ba aprezenta ba Parlamentu atu halo lei.

Komisaun A, hamutuk ho Komisaun C, D no E, planu atu hala’o audensia publiku ba lei tolu ne’e iha kada distritu durante fulan Maiu. Ami simu nafatin analiza no komentariu hotu kona ba asuntu ne’e.

Submisaun ba Governu iha Konsultasaun ba Esbosu Lei

Konsultasaun Publiku

Governu publika esbosu Lei ba Rai Tranzitoriu (Lei de Terras, Port.) iha 12 Juñu 2009, hamutuk ho konsultasaun publiku ne’ebe sei taka iha 31 Agostu 2009. Iha loron 10 fulan Juñu sosiedade sivil husi Rede ba Rai haruka sira nia Aktividade sira ne’ebé Minímu atu Asegura Partisipasaun Efetivu iha Prosesu atu Halo Esbosu Lei ba Rai Tranzitóriu. Ne’e defini baziku atu garante prosesu konsultasaun publiku nian atu “dezenvolve rejime rai mak tuir lolos situasaun iha Timor-Leste no ema Timor-Leste nia hakarak”. Rekerimentu sira ne’e barak mak la hetan iha konsultasaun publiku dahuluk iha nivel distritu nian hahu husi Jullu-Agostu 2009. Iha loron 1 fulan Setembru governu fo sai katak sira sei hanaruk tan ba prosesu konsultasaun publiku too loron 1 Novembru 2009, no konsultasaun ba too mais ou menus sub-distritu 20. Infelizmente, enkontru iha sub-distritu sira dala barak ladun organiza ho diak.

District

Minutes

Women

Men

Manatuto

Baucau

Lautem

Vikeke

Manufahi

Ainaro

Aileu

Bobonaro

Covalima

Ermera

120

N/A

Likisá

Rede ba Rai halo monitor ba iha prosesu konsultasaun iha distritu 11. Voluntariu sira be halo monitor foti notas detalhu kona-ba perguntas husi publiku no komentariu sira. Sira mós nota numeru partisipante nian, sira nia generu, reprezentasaun husi grupu sosial no mós tempu membru publiku sira koalia.

Preparasaun ba iha Esbosu Lei Rai Tranzitoriu