La’o Hamutuk

Bulletin  |  Surat Popular  |  Radio Igualdade  |  Topic index  |  Reports  |  Updates
Reference  |   Presentations  |  Mission Statement  |  LH Blog  |  Search  |  Home

Wainhira mak Justu Estadu foti rai Privadu?

28 Abril 2010

Link to this page in English.

Ba informasaun tan kona-ba asuntu rai bele asesu ami-nia pajina web:

Sé mak sei hetan rai liu husi esbosu Lei ba Rai tranzitoriú? (Ingles) – Fó informasaun kona-ba sé mak atu hetan rai liu husi Lei ba Rai, mudansa importante desde esbosu lei uluk sai, no problema sira.

Lei ba Rai Tranzitoriú (mos Ingles) – Inklui esbosu lei diferente iha lian tolu, submisaun sira no informasaun kona-ba prosesu konsultasaun publiku.

Kompensasaun Rai (Ingles) – Explika prosesu kompensasaun (ganti rugi) iha esbosu Lei ba Rai no esbosu Lei Expropriasaun. Mós explika La’o Hamutuk nia preokupasaun ho esbosu Lei ba Fundu Finanseira Imobiliariu.

Planu Estratejiku Dezenvolvimentu RDTL 2011-2030 (mos Ingles) – Seksaun Ameasa Direitu ba Rai esplora governu nia planu atu foti rai liu hektare 22,000, rai ne’ebé ema barak uja ba sira nia nesesidade sira lor-loron.

Buletin La’o Hamutuk Fevereiru 2010 (mos Ingles) – Ho artigu Justisa Rai iha Timor-Leste, Lei ba Rai Tranzitoriú no Konsultasaun Publiku kona-ba Lei ba Rai.

Prosesu Kona-ba Rai iha Timor-Leste (mos Ingles) – Ne’e fo sumariu ba prosesu ne’ebe liga ho rai ne’ebé akontese agora dadaun. Inklui dokumentu-sira, komentariu no analize husi parte diferente.

Surat Popular Esbosu Lei ba Rai, Outubru 2010 

Sumisaun LH nian ba Parlamentu kona-ba esboso Lei ba Rai no Lei Expropriasaun, Setembru 2011

Fahe Sertifikadu Efeitu Registu Bele Resolve Problema Rai? (mos Ingles) Dezembru 2011

Prezidente Veto Lei Rai Tolu (Marsu 2012)

 


Membru Rede Rai lori sira nia preokupasaun ba Primeiru Ministru...

 


no ba Fernanda Borges, Prezidente Parlamentu Komisaun A.

Expropriasaun ne’e wainhira Estadu obriga ema faan sira nia propriedade, ba uza propriedade ne’e ba ujus ka benefisiu publiku.

Governu expropria ba rai ba halo projektu sira mak hanesan areaportu, estrada, baragem, rede ba elektresidade, uma ba servisus publiku, plantasaun konpanhia privadu nian, sentru kompras (pusat pembelajaan), no fasilidades industria. Termu seluk ne’ebe uza ba prosesu ne’e hanaran “ direitu governu” (hak pemerintah) no foti ho obrigatoriu “pegambilan secara paksa”.

Oinsa Estadu bele asesu ba rai ba iha nesidade publiku nian? Ne’e perguntas mak fundamental ba Timor Leste, liu-liu nudar governu sosializa ba iha Planu Estrategiku ba Dezenvolvimentu. Iha nasaun barak expropriasaun lori mos konflitus no violasaun direitus humanus, bebeik akontese ba ema ne’ebe mak kiak no vulneravel povu atu lakon sira nia uma, rai no ba buka moris (subsistensia). Karik halo expropriasaun arbiru, komunidade sai hirus, laos kontente wainhira projektu hatama benefisiu lokal, tanba la konsidera uluk ba komunidade nia hanoin no sugestaun kona ba fatin alternativa. Se kria sistema aat ba expropriasaun loke dalan ba ofisial sira atu foti uluk rai hodi fo liu ba iha interese privadu. Iha Kamboja povu rihun sanulu resin mak hetan ameasa ho eviksaun hanesan Estadu foti rai fo ba iha projetu hodi uza hari hotel luxu no apartementu.

Expropriasaun ne’e hanesan dasi ida ne’ebe mak susar tebes atu tetu entre poder Estadu no komunidade ninia nesidades no direitu propriedade individual. Bebeik balansu ne’e fo pursentu barak liu a favor ba iha ema mak iha poder ka influensia. Povu Timor oan barak iha experiensia husi expropriasaun mak koruptu no la justu durante tempu Portugues no regime Indonesia nian.

Maski ninia impaktu ne’ebe luan, governu la fo tempu ba povu atu fahe sira nia preokupasaun ka ideias kona ba prosesu expropriasaun mak justu antes esbosu lei ne’e ba iha parlamentu. Iha 6 Abril 2010, governu halo tiha ona esbosu lei ne’e hanesan parte ida husi “pakote rai” ho hanoin katak lei ne’e iha ligasaun ho Lei ba Rai-iha ne’ebe hanaruk tiha ona ba hanoin publiku nian-ne’ebe fasil atu liu (hare Lei ba Rai Tranzitoriu). Ami proposta ba Parlamentu atu haruka fila fali esbosu lei ne’e ba iha Ministeriu Justisa ba halo konsultasaun publiku.

Ami simu nafatin analiza no komentariu hotu kona ba asuntu ne’e.

Saida mak iha Esbosu Lei Expropriasaun nia laran?

Esbosu ne’e sei foka liu kona ba iha presu mak sei selu ba iha propriedade, prepara dalan oin-oin iha ne’ebe povu iha obrigasaaun atu faan sira nia rai hodi bele hetan presu ne’ebe mak justu. Prosesu ne’e la integradu atu garante katak expropriasaun laos bebeik(jarang) ba uza, uza wasinhira ba kazus bo’ot los (luar biasa).

Tanba ladun iha limitasaun hodi define kona ba saida mak “interese publiku” termus ne’e sei bele lori ba abuzu. Komunidade lokal ladun iha oportunidade ba partisipa iha prosesu foti desizaun. Proposta husi Lei ba Rai garante ba tempu fo familia sira ba too iha fulan 18, atu bele hetan uma foun antes sira atu hetan eviksaun, iha Esbosu Lei Exproriasaun laiha proteksaun ne’ebe mak hanesan.

Esbosu Lei ne’e la obriga Estadu atu hatudu evidensia/provas ne’ebe mak hodi bele hamenus opsaun planu tomak: hanesan halo estrada haleu suku, laos liu husi uma fatin ninia klaran.

Proposta ba Prosesu Expropriasaun:

  1. Konsellu Ministru aprova Deklarasaun Interese Publiku ne’ebe fo lisensa hahu halo prosesu expropriasaun. Interese Publiku ne’ebe la define ninia limitasaun. Ne’e bele ba Estadu ka ba uza kompanhia privadu.

  2. Halo kalkulasaun no evaluasaun ba fatin mak sei hetan estragus no gastu hira.

  3. Estadu sei koko atu sosa propriedade ne’e no halo negosiasaun ba presu.

  4. Wainhira nain lakohi atu faan, Estadu expropria ba propriedade ne’e no selu ba ninia estragus ne’ebe osan nudar konpensaun.

  5. Povu bele lori ba iha Tribunal ba husu osan liu tan wainhira sira sente osan mak sira simu ne’e selu ne’ebe ho la justu.

  6. Wainhira projektu ne’e la lao ba oin, nain iha ona preferensia atu sosa fila fali propriedade ne’e-maibe presu ne’ebe mak la hanesan sira faan uluk.

Wainhira iha situasaun emergensia halo Expropriasaun ho lalais sei la tuir ninia prosesu (ne’ebe seidauk define) ka wainhira propriedade presiza ba seguransa nasional.

Lao Hamutuk fiar katak konsultasaun publiku iha ninia signifikadu (penuh dengan arti) ne’e nudar dalan diak tebes ba dezenvolve regra sira expropriasaun nian. Iha kraik ami sublinha areas xave balun ami hanoin tenke diskuste iha dezenvolve Lei Expropriasaun(seidauk iha esbosu durante ne’e).

  • Determina Interese Publiku - iha nasaun balun fo definisaun klaru dunik ba iha uzus nudar Interese Publiku, iha fatin seluk hakerek saida mak la iha Interese Publiku. Aprosimasaun saida mak diak liu ba iha Timor-Leste? Neba mak sei iha prosesu mos tetu projetu ne’e tama iha “interese publiku”.

  • Hafraku posibilidades alternativa hotu ba iha Expropriasaun, ho ne’e garante oportunidade ba povu ba proposta fatin alternativa no troka ka husu foti fali desizaun ba planu sira.

  • Garante akuntabilidade masimu ba iha planu projektus, publikasaun liu husi media ne’e iha intensaun mak diak ba iha expropria no selu fali ba gastus expropriasaun husi orsamentu Projetu, laos tau ketak fali osan ne’e (Fundu Finanseira Imobiliariu) (dadauk ne’e iha hela esbosu).

  • Identifika Prosesu Espesial ba iha grupu kostumeiru, fatin lulik no fatin lokal mak importante ho kultural/historiku/lisan.

  • Garante proteksaun hodi liga ho padraun direitus umanus internasional - hanesan asesu ba iha uma adekuadu no ba buka moris ba povu antes sira atu hetan eviksaun. Povu mak hetan impaktu husi expropriasaun sei bele iha direitu ba partisipa iha foti desizaun, hatoo sira nia lian no preferensia.

Foti Rai ba iha kompanhia privadu

Bele uja termus “Interese Publiku” nudar kria kampu servisu ka dezenvolve seitor privadu? Bei-beik kompanhia exagere sira nia projetu ninia benefisiu. Iha 2008 kompanhia Australia EDA oferese atu kria 30.000 servisu liu husi produsaun Ai-Oan Mutin. LH kalkula 20.000 mak sei hetan husi “servisu” ne’e selu deit 8 centavus ba lor-loron.

Bele ka Estadu expropria ba rai hodi fo ba kompanhia privadu, no iha sirkunstasia saida, ne’e asuntu mak importante ba diskusaun publiku.

Submisaun ba Parlamentu Komisaun A sei iha molok fin de Maiu 2010. Submisaun bele halo iha lian Tetun, Portugues, Ingles ka Bahasa Indonesia.

 

The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis (La’o Hamutuk)
Institutu Timor-Leste ba Analiza no Monitor ba Dezenvolvimentu
Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel: +670-3321040 or +670-77234330
email: 
laohamutuk@gmail.com    Web: http://www.laohamutuk.org    Blog: laohamutuk.blogspot.com